Josef Weiss [ zdjęcie obok], urodził się w Krzywczy 19 VI 1922 r. jako syn Mozesa i Chany Weiss. Ich rodzinny dom znajdował się na początku wschodniej pierzei rynku, gdzieś w miejscu, gdzie dziś znajduje się dom p. Janusza Noworolskiego. Rodzice posiadali sklep tekstylny, w którym przeważnie sprzedawała jego matka. Jeszcze przed II wojna światową Józef wyjechał do Lwowa lub w nim bywał, być może tam się uczył. Po II wojnie światowej zamieszkał w USA na Florydzie, gdzie mieszkał z rodziną w Palm Coast.
Przez krótką chwilę miałem z nim kontakt w roku 2011, nie pamiętam, ale dostałem chyba adres do Betty Amara i napisałem do niego z prośbą o opisanie swoich wspomnień z Krzywczy. Otrzymałem od niego dwa listy pisane w języku polskim. W pierwszym z dnia 25 IV 2011, odpisał, że: „(…) w tej chwili nie mogę opisać o życiu Gminy Żydowskiej w Krzywczy. Moja żona jest w szpitalu i będzie miała operację na złamane biodro. Ona ma 90 lat i mam nadzieję, że się wyleczy wkrótce, a ja się z Panem skontaktuje w najbliższym czasie.
Drugi list zawiera już trochę wspomnień. Oto one:
Ja bardzo rzadko byłem na cmentarzu i rzeczywiście nie pamiętam czy Ohel był zbudowany z drzewa, czy cegieł i czy miał blaszany dach. Życie koncentrowało się w Bożnicy. Modlitwy rano i wieczorem. Sobota było obchodzona skrupulatnie według przepisów tradycyjnych. Rabin albo pan Zalman czytał w specjalnej melodii przypisaną do czytania księgę z prawa mojżeszowego. Tora napisana jest przez specjalnych pisarzy w języku Hebrajskim. Jest 52 tamy na cały rok, od początku do końca czyta się nowy tom.
Dzieci 3 letni zaczynały studiować hebrajski alfabet, 5 letnie dzieci czytały płynnie hebrajski i zaczynały rozumieć oraz tłumaczyć, 8 letnie zaczynały studiować Talmud napisany w języku aramejskim, który był używany w Izraelu w trzecim i drugim wieku przed Chrystusem (…)
Tyle wspomnień Pana Józefa, od którego nie otrzymałem już odpowiedzi na następny list. Ale kilka lat temu znalazłem w Internecie jego wspomnienie o żydowskiej społeczności w Krzywczy i zdjęcie krzywieckiego Chederu. Nie wiem, czy Józef Weiss jeszcze żyję, ale pozostało wspomnienie, które zachowa o nim pamięć.
Oryginale wspomnienie w języku angielskim - Kliknij
Wspomnienie Józefa Wiessa:
Miasteczko Krzywcza, jak wiadomo w języku jidysz, było nazywane Szettlem. Mieszkało w nim ok. sto żydowskich rodzin z populacją liczącą dwa lub trzy tysiące osób. Prawie wszystkie rodziny żydowskie miały domy wkoło rynku. Mieszkaliśmy z moimi dziadkami, którzy mieli duży dom.
Moja matka była najstarszą córką. Ona była pierwszą żoną ojca. Mój ojciec właśnie wrócił z wojny [I wojny światowej]. Był żołnierzem armii austriackiej. Chyba był to shidduch, co oznacza zaaranżowane małżeństwo, ale oni się nie znali. Pamiętam, że chodziłem do chederu, który był żydowską szkołą. Chłopcy zaczynali w wieku trzech lat naukę, zwłaszcza czytania, uczenia się alfabetu i uczenia się modlitw, co było najważniejsze. Poranne modlitwy, the Modeh Ani, co oznacza: "Dziękuję ci, Boże, za przebudzenie i życie". Potem modlitwy przed posiłkiem Motzi [modlitwę nad chlebem] zanim coś zjesz.
Mój ojciec miał dwie siostry mieszkające w Krzywczy. Z ich dziećmi, byliśmy bardzo blisko. Znaliśmy się i ich domy. I to, co pamiętam wyraźnie, to pewien duch, duch bardzo żydowski, głęboko żydowski, religijny, ale zwyczajny, tradycyjny. Szabat był centralnym punktem tygodnia. Od czwartku ludzie zaczynali przygotowywać się do szabatu. Kobiety przygotowywały posiłki i robiły wypieki. Pamiętam dom mojej babci. Moja matka nie zajmował się pieczeniem, ponieważ prowadziła sklep. Ale moja babcia zwykła wszystko nam dostarczać. Jak babcia przygotowywał jedzenie to dom był wywrócony do góry nogami, w piecu paliło się cały czas. Kiedy przychodziłem w piątek, to ona przygotowywał mi mały pletzl, kawałek ciasta z cebulką, pyszny. I pamiętam ten zapach pieczenia! Czwartek był dniem przygotowania, w piątkowe popołudnie nikt już nic nie robił. Mężczyźni udawali się do mykwy [łaźni rytualnych], aby się oczyścić. Kobiety zaczęły przygotowywać dzieci. I tak toczyło się nasze życie - nie wiem, czy było tak samo w jakimkolwiek miejscu, chyba że w społecznościach chasydzkich. Ale to był sposób na życie, które było takie same przez setki lat żydowskiego życia w Europie Wschodniej. Taki był duch w tym miasteczku.
Szabat wywierał głębokie wrażenie na dzieciach. Ale świat zewnętrzny kusił. Uwielbialiśmy to i chcieliśmy się uwolnić. To było jak przeciąganie liny. Potem, po szabacie, wieczorem pod koniec dnia było uczucie, że coś tracisz, coś bardzo cennego. I przygotowałeś się na następny tydzień. Ludzie musieli pracować i zarabiać na życie. Musieliśmy wyjść do wiosek aby kupić produkty, bydło, kurczaki, cokolwiek, alby sprzedawać je w swoich sklepach. Mieliśmy sklepy z narzędziami, sklepy tekstylne. Nie było jeszcze gotowych towarów. Produkcja nie była zbyt dobrze rozwinięta.
Dziewięćdziesiąt dziewięć procent naszej klienteli nie było pochodzenia żydowskiego. Ludzie z okolicznych wiosek przychodzili i kupowali. Oczywiście, że było ciężko. Była konkurencja. I nie mieli pieniędzy, więc płacili w naturze jajkami, masłem, ziemniakami i innymi produktami. Ale jakoś to działało. Było to zaraz po modlitwach, które oddzielają służbę Havdala, która jest oddzieleniem między tym co święte, a profanum. Dzień powszedni był profanum, sabat był święty. Więc zaraz po tym sprzedawcy otwierali swoje sklepy, bo schodzili się chłopi do kościoła, bo niedziela była dla nich wielkim dniem.
Tak wyglądało nasze życie w Krzywczy. Kontakt ze światem zewnętrzny był tylko przez książki. Ale kontakt z miejscowa ludnością był niewielki. I tak życie żydowskiej ludności toczyło się dzień w dzień.
Piotr Haszczyn [ marzec 2020]
Zapraszamy na blog - http://krzywcza.blogspot.com/
